Suala la chaguzi wa Urais nchini Kenya, huenda likachukua taswira mpya iliyogawanyika katika vipande vitatu vya kutaka kutilia shaka takwimu, kujumlisha kura, kuthibitishwa na kutangaza matokeo.
Mzozo unaochipuka katika Mahakama ya Juu, kuhusu uhalali wa kuchaguliwa kwa William Ruto kama Rais unaakisi ombi la urais la 2017 ambapo mzozo mkuu ulihusu mchakato wa uchaguzi badala ya hesabu ya mwisho.
Mpinzani mkuu wa Ruto, Raila Odinga ametaja mgawanyiko wa Tume Huru ya Uchaguzi na Mipaka (IEBC), baada ya makamishna wanne kukataa hadharani matokeo yaliyotangazwa na mwenyekiti, Bw Wafula Chebukati, kama miongoni mwa sababu za kupinga matokeo ya kura ya urais.
“Takwimu zilizotangazwa na Chebukati ni batili na lazima zifutiliwe mbali na mahakama ya sheria na wa maoni yetu, hakuna mshindi aliyetangazwa kihalali nkama Rais mteule,” amesema Odinga, mgombea urais wa Muungano wa Azimio La Umoja One Kenya.
Mbali na malalamishi kuhusu kutoweka wazi kwa mchakato wa kujumlisha na kuhakiki kura ulioimarishwa na naibu mwenyekiti wa IEBC Juliana Cherera na makamishna Francis Wanderi, Irene Masit na Justus Nyang’aya, brigedi ya Muungano wa Azimio la Umoja One Kenya inajenga kesi ya kudhihirisha ukiukwaji wa haki kitakwimu.
Jaribio la kudharau takwimu hizo, linaendeshwa kwa pande mbili huku maswali kuhusu idadi halisi ya wapiga kura na kuripoti hesabu za juu za urais kwa mpinzani wao mkuu katika ngome fulani za Kenya Kwanza ikilinganishwa na kura zilizokusanywa na wagombeaji katika viti vingine vya uchaguzi.
Kuhusu idadi ya wapiga kura, mzozo uliopo ni kuhusu Chebukati aliporipoti awali kuwa, idadi ya asilimia 65.4, ambayo ingekuwa 14,466,779 dhidi ya rejista ya 22,120,458.
Hata hivyo, matokeo ya mwisho yaliyotangazwa na tume yalikuwa na kura halali 14,213,137 na kura 113,614 zilizokataliwa, ambazo zingejumlisha hadi 14,326,751.
Hii inaacha tofauti ya 140, 028, na idadi hiyo ingekuwa ya juu zaidi ikizingatiwa kuwa Chebukati alikuwa ameripoti kwamba idadi ya wapiga kura waliojitokeza awali hawakujumuisha waliopiga kura wenyewe.
Takwimu hizo ni muhimu, ikizingatiwa kwamba Ruto alikwepa duru ya kura kwa kura 69,000 (kulingana na uchambuzi wa Kitaifa), ambayo inaweza kuwa juu zaidi ikiwa wapiga kura ambao walitambuliwa watajumuishwa.
Chebukati alisema, “Kumbuka tuna maeneo ambayo tume iliruhusu matumizi ya daftari kwa mikono na hivyo hatutaweza kukupa idadi kamili ya wapiga kura hadi data isambazwe katika fomu za matokeo kisha tuhesabu idadi ya mwisho ya wapiga kura, lakini kutoka kwa vifaa vilivyopitishwa, idadi ya wapiga kura ni asilimia 65.4.”
Aidha, akaendelea kwamba, “Idadi hii itaongezeka mara tu tutakapohesabu uthibitishaji wa waliojitokeza kupiga kura katika maeneo ambayo yalifanya upigaji kura kwa mikono. Idadi hiyo bila shaka itapanda.”
Swali lingine kuhusu takwimu hizo ni kwamba ni vipi katika baadhi ya kaunti kura za urais zilizidi zile zilizopigwa kwa wagombea wa viti vingine kwa tofauti kubwa, kwa swali kuwa inawezekanaje kwa watu 300,000 katika kaunti kumpigia kura rais, lakini ni kura 200,000 pekee zikamchagua gavana?
Msemaji wa timu ya kampeni ya urais ya Raila Odinga 2022 na Profesa wa Sheria, Makau Mutua, alitweet swali hilo bila kueleza ni wapi hasa madai hayo ya hitilafu yalitokea na kusema japo ni jambo linalowezekana lakini kwa mtazamo mwingine ni kuwa haiwezekani na haitatokea katika ulimwengu wa kweli.
Kwa upande wao makamishna wanne wa IEBC, pia walitilia shaka idadi ya kura na asilimia zilizotangazwa na mwenyekiti wao kumpendelea kila mgombeaji urais kwa matokeo yaliyotangazwa na Chebukati yanaonyesha kuwa Ruto alipata kura 7,176,141, sawa na asilimia 50.49 ya kura za mwisho huku Odinga akipata 6,942,930 sawa na asilimia 48.85.
Tofauti kati ya wagombeaji wawili wakuu ilikuwa kura 233,211, na Ruto alikwepa mchujo kwa kura 69,000, huku Prof. George Wajackoya akipata kura 61,969 (sawa na asilimia 0.44) huku wakili David Waihiga akipata 31,987 (sawa na asilimia 0.23).
Hata hivyo, kulingana na makamishna wa kura za maoni, ujumlishaji wa matokeo ulikuwa na kizungumkuti cha kihisabati ambao kinachopinga mantiki kwa sababu majumuisho ya asilimia ya kura zilizotolewa kwa kila mmoja wa wagombea urais wanne ni asilimia 100.01.
Asilimia 0.01 ya ziada ya jumla ya kura 14,213,027 zilizopigwa, ambayo ni sawa na kura 1,420, ni msingi wa swali la jinsi idadi ya jumla ya kura zilizokusanywa na wagombea wanne wa urais ilizidi idadi ya kura zilizopigwa.
Katika hatua nyingine, Chebukati amekanusha madai kwamba hesabu yake haijumuishi ongezeko la asilimia 0.01 linalodaiwa kuwa la matokeo ya uchaguzi wa urais, lililoibuliwa na makamishna wanne na kudai kuwa ni za uongo na za kupotosha.
Amesema, “Kulingana na matamshi ya makamishna wanne wa uchaguzi, suala la mchakato kuanzia upigaji kura, kuhesabu, kujumlisha, kuwasilisha na kuwasilisha matokeo ya uchaguzi huenda likaleta mzozo katika taratibu za kisheria zinazotarajiwa.”
Katika hukumu ya awali, Mahakama ya Juu ilisisitiza kwamba uchaguzi haukomei kwenye idadi ya kura zilizopigwa kwa kumpendelea kila mgombea na kutangazwa kwa matokeo, bali pia mchakato wa uchaguzi na uadilifu wa mchakato huo.
Licha ya madai ya maajenti wa Odinga, kwamba mifumo ya kielektroniki ya tume ya uchaguzi ilidukuliwa na matokeo yake kuchakachuliwa, tume hiyo pia ipo kwa madai ya kushindwa kutangaza hadharani matokeo ya uchaguzi wa urais katika kidato cha 34B kutoka vituo vyote 290 vya kujumlisha matokeo ya uchaguzi wa urais.
Kabla ya kumtangaza Rais mteule, Chebukati ambaye alikuwa ametangaza matokeo ya maeneo ya ubunge kwa viti 263 kati ya maeneo ya ubunge 291, yakiwemo ya Diaspora huku matokeo ya ubunge katika maeneo 28 yakiwa hayakutangazwa hadharani.
Mkamishna hao wanne wa tume walisema, “Kinyume na Katiba na sheria, wakati mwenyekiti alitangaza na kutangaza matokeo ya mwisho, matokeo kutoka kwa maeneo bunge fulani yalikuwa hayajatangazwa.”
Wakili Paul Mwangi, ambaye alikuwa wakala wa urais wa Odinga, pia ameashiria uwepo wa mabishano yao kuhusu jukumu la makamishna wengine wa uchaguzi katika uchaguzi wa urais, huku ibara ya 138 ya Katiba kuhusu utaratibu wa uchaguzi wa rais ikisema “baada ya kuhesabu kura katika vituo vya kupigia kura, Tume Huru ya Uchaguzi na Mipaka itahesabu na kuthibitisha hesabu na kutangaza matokeo.”
Mwangi, ametaja aya ya 7 ya ratiba ya pili ya Sheria ya IEBC inayeleza kuwa, “isipokuwa uamuzi wa pamoja utaafikiwa, uamuzi kuhusu jambo lolote mbele ya tume hiyo utakuwa wa wingi wa wanachama waliopo na kupiga kura.”
Mzozo uliopo sasa, ni kuhusu iwapo makamishna hao saba wa IEBC walihitajika kisheria kufanya uamuzi kwa kauli moja kuhusu nani atakuwa mshindi wa uchaguzi wa urais kisheria kumeibuka kitu kuhusu kilichotokea kwenye matokeo ya urais wakati baadhi ya makamishna wanayapinga.
Awali, Mahakama ya Juu ilijitangaza kuwa katika mzozo wa kikatiba, kwamba IEBC inaweza kisheria kufanya shughuli zake na makamishna watatu katika kesi iliyohusisha kampeni ya Building Bridges Initiative (BBI) ya kufanyia marekebisho Katiba, ambapo mahakama ilisema kiwa na makamishna watatu, IEBC ndiyo yenye akidi ya kutekeleza majukumu yake ya kikatiba na kisheria.
Aidha, Chebukati pia alisisitiza kuwa sheria inamkabidhi yeye kama mwenyekiti wa tume hiyo ya IEBC na afisa wa kitaifa wa uchaguzi, mamlaka ya kipekee ya kutangaza matokeo ya urais kwa kusema “Jukumu la msimamizi wa kitaifa wa uchaguzi wa urais sio jukumu la pamoja na sio chini ya maamuzi ya tume.”
Hata hivyo, alisisitiza kuwa aliwashirikisha makamishna wote katika uhakiki na kujumlisha kura lakini aliagana na makamishna hao wanne walipodaiwa kutaka kuangaliwa kwa matokeo ya urais ili kulazimisha kurudiwa.
Bado tunasubiri nini kitaendelea baada ya mkanganyiko huu ambao unatoa taswira hasi ya demokrasia kwa baadhi ya mataifa ulimwenguni hasa katika bara la Afrika lililo na Viongozi wengi wasiojali aina ya watu wanaowaongoza na nini wanataka ili kuwapunguzia ukali wa maisha na kuinua njia zao kuu za kiuchumi.
